Czas i jego upływ mają dla stosunków prawnych niebagatelne znaczenie. Z czasem w ujęciu prawnym ściśle związane jest pojęcie terminu. Występuje ono w różnych znaczeniach. Terminem określa się punkt na osi czasu np. godzina 12:15 w dniu 19 kwietnia 2020 r. Terminem można określić również odcinek czasu np. tydzień, miesiąc czy rok. Poza tym, terminem w znaczeniu prawnym określa się też zawarte w czynności prawnej (np. umowie) zastrzeżenie uzależniające powstanie lub ustanie określonych skutków prawnych od zdarzenia przyszłego i pewnego.
Oprócz czynności cywilnoprawnych pojęciem terminu posługują się przepisy prawne, orzeczenia sądowe czy decyzje organów władzy publicznej. Konieczne jest zatem określenie sposobu obliczania terminów w obrocie prawnym. Reguły z tym związane zawiera Kodeks cywilny (art. 110 – 116). Należy jednak pamiętać, że przepisy te mają, co do zasady charakter dyspozytywny. Oznacza to, że stosuje się je w konkretnej sytuacji wtedy, gdy ustawa, orzeczenie sądu lub decyzja innego organu państwowego albo czynność prawna stron wyznaczające dany termin nie określa przy tym sposobu jego obliczania. Wyjątkiem jest reguła dotycząca ustalania wieku osoby fizycznej, która ma charakter bezwzględnie obowiązujący. Poniżej będzie o niej mowa.
Jak obliczać termin oznaczony w dniach?
Zgodnie z art. 111 k.c. termin oznaczony w dniach kończy się z upływem ostatniego dnia. Jeżeli początkiem terminu oznaczonego w dniach jest pewne zdarzenie, nie uwzględnia się przy obliczaniu terminu dnia, w którym to zdarzenie nastąpiło.
Dzień rozumiany jako 24 godzinna doba jest najmniejszą jednostką czasu stosowaną przez przepisy kodeksu cywilnego do obliczania terminów. Jeżeli termin oznaczony w dniach ustalono w ten sposób, że jego początkiem jest wystąpienie określonego zdarzenia (np. wypowiedzenie umowy) to do obliczenia tego terminu nie uwzględnia się dnia, w którym owo zdarzenie wystąpiło. Termin oznaczony w dniach kończy się z upływem ostatniego dnia, czyli z nastaniem północy.
Należy mieć także na uwadze, że początek biegu termin oznaczonego przez strony w czynności prawnej może być również określony w drodze wykładni oświadczenie woli stron, np. umowa zawarta na 30 dni bez wyraźnego wskazania od kiedy ten termin biegnie, będzie uważana za zawartą na 30 dni od dnia jej skutecznego zawarcia przez strony.
Co z terminem określonym w godzinach?
Przepisy Kodeksu cywilnego nie zawierają regulacji dotyczących obliczania terminów oznaczonych w godzinach, które to terminy często występują w praktyce obrotu prawnego w rozmaitych umowach (np. obowiązek usunięcie błędu w systemie w ciągu 20 godzin). Strony mogą zawrzeć w umowie postanowienia dotyczące sposobu obliczania terminów określonych w godzinach. Jeżeli tego nie uczyniły to należy stosować per analogiam przepisy dotyczące obliczania terminów oznaczonych w dniach. Oznacza to, że termin oznaczony w godzinach kończy się z upływem ostatniej godziny (a dokładnie z jej ostatnią minutą), a gdy początkiem terminu jest określone zdarzenie, nie uwzględnia się przy obliczaniu terminu godziny, w której to zdarzenie nastąpiło.
Jak obliczać terminy oznaczone w jednostkach dłuższych niż dzień?
Zgodnie z art. 112 k.c. termin oznaczony w tygodniach, miesiącach lub latach kończy się z upływem dnia, który nazwą lub datą odpowiada początkowemu dniowi terminu, a gdyby takiego dnia w ostatnim miesiącu nie było – w ostatnim dniu tego miesiąca. Jednakże przy obliczaniu wieku osoby fizycznej termin upływa z początkiem ostatniego dnia.
Powyższe reguły obliczania terminu rozumianego jako okres czasu stosuje się jeżeli został on oznaczony przy użyciu jednostek, takich jak tygodnie, miesiące lub lata. Jeżeli termin oznaczono za pomocą pewnej liczby tygodni, upływa on po upływie określonej liczby tygodni, w dniu odpowiadającym nazwą początkowemu dniowi terminu. W razie oznaczenia terminu z użyciem miesięcy lub lat, termin kończy się w dniu odpowiadającym datą terminowi początkowemu – tj. w tym samym dniu miesiąca po upływie liczby miesięcy wyznaczającej termin bądź w tym samym dniu tego samego miesiąca po upływie wyznaczającej termin liczby lat. We wszystkich tych przypadkach termin kończy się z upływem dnia, na który przypada jego koniec.
Należy pamiętać, że do początków terminów oznaczonych w tygodniach, miesiącach lub latach nie stosuje się reguły stosowanej przy terminach dziennych, że nie uwzględnia się przy obliczaniu terminu dnia, w którym zdarzenie stanowiące początek terminu nastąpiło. Jeżeli więc początek terminu oznaczonego w tygodniach, miesiącach lub latach związany jest z zajściem określonego zdarzenia, bieg terminu rozpoczyna się z dniem, w którym takie zdarzenie wystąpiło.
W przypadku określenia terminu w miesiącach lub latach, gdy w danym miesiącu lub roku, wyznaczającym koniec terminu, nie ma daty odpowiadającej dniowi stanowiącemu początek terminu (tj. miesiąc stanowiący początek terminu jest dłuższy od miesiąca, na który przypada koniec terminu albo rok początkowy jest rokiem przestępnym) stosuje się zasadę, że termin oznaczony w miesiącach upływa z końcem ostatniego dnia miesiąca. Czyli np. termin 1 miesiąca, który rozpoczyna bieg 31 sierpnia, zakończy się z upływem 30 września. Termin 1 roku rozpoczynający się 29 lutego (w roku przestępnym) upłynie więc z końcem dnia 28 lutego następnego roku.
Wiek osoby fizycznej
Od zasady, że termin ustalony w tygodniach, miesiącach lub latach kończy się z upływem określonego dnia, Kodeks cywilny przewiduje jeden bardzo ważny wyjątek. Dotyczy on obliczaniu wieku osoby fizycznej. W takim przypadku termin kończy się z początkiem ostatniego dnia, czyli z rozpoczęciem dnia urodzin osoby. Zatem osoba urodzona 19 kwietnia kończy kolejny rok życia o północy z 18 na 19 kwietnia.
Termin wyznaczony na początek, środek lub koniec miesiąca
Zgodnie z art. 113 k.c. jeżeli termin jest oznaczony na początek, środek lub koniec miesiąca, rozumie się przez to pierwszy, piętnasty lub ostatni dzień miesiąca. Termin półmiesięczny jest równy piętnastu dniom. Powyższe reguły oznaczają po prostu, że jeśli terminy wyznaczono jako „początek”, „środek” lub „koniec miesiąca” to oznaczają one odpowiednio 1, 15 lub ostatni dzień wskazanego miesiące (28 lub 29 w przypadku lutego, oraz 30-31 w przypadku pozostałych jedenastu miesięcy).
Obliczanie terminu w miesiącach lub latach, gdy ciągłość terminu jest wymagana
Zgodnie z art. 114 k.c. jeżeli termin jest oznaczony w miesiącach lub latach, a ciągłość terminu nie jest wymagana, miesiąc liczy się za dni trzydzieści, a rok za dni trzysta sześćdziesiąt pięć.
Powyższe reguła znajduje zastosowanie tylko do terminów, dla których nie jest wymagana ciągłość. Dotyczy to zwłaszcza takich zobowiązań, które mogą być wykonywane z przerwami, np. wynajem domu wakacyjnego na 1 miesiąc w ciągu roku. Zakłada, że każdy miesiąc ma 30 dni, zaś rok 365 dni.
Co gdy koniec termin przypada na dzień wolny od pracy?
Zgodnie z art. 115 k.c. jeżeli koniec terminu do wykonania czynności przypada na dzień uznany ustawowo za wolny od pracy lub na sobotę, termin upływa następnego dnia, który nie jest dniem wolnym od pracy ani sobotą.
Przywołana zasada znajduje zastosowanie do terminów zakreślonych dla wykonania czynności. Przez wykonanie czynności należy rozumieć każdą aktywność, jaka ma być podjęta przez zobowiązanego w oznaczonym terminie. W sytuacji, gdy koniec takiego terminu przypada na dzień ustawowo wolny od pracy lub na sobotę zostaje on przesunięty automatycznie na następny dzień nie będący sobotą ani dniem wolnym od pracy. Przesunięcie upływu terminu na najbliższy dzień roboczy oznacza, że upłynie on z końcem tego dnia.
Dniami ustawowo wolnymi od pracy są dni określone w ustawie z 18.1.1951 r. o dniach wolnych od pracy. Są nimi wszystkie niedziele oraz 1 stycznia, 1 maja, 3 maja, 11 listopada oraz dni, na które przypadają święta kościelne takie, jak Święto Trzech Króli (6 stycznia), pierwszy i drugi dzień Wielkiej Nocy, pierwszy dzień Zielonych Świątek, dzień Bożego Ciała, Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny (15 sierpnia), Wszystkich Świętych (1 listopada) oraz Święta Bożego Narodzenia (25 i 26 grudnia).
Art. 115 k.c. stosuje się do czynności prawnych (prawa materialnego oraz procesowych), a także do działań faktycznych, np. składających się na świadczenie strony w związku z zawartą przez nią umową. Nie znajduje natomiast zastosowania do terminów, z których upływem stosunek prawny wygasa lub następuje utrata uprawnień strony w ramach relacji prawnej.
Odpowiednie stosowanie przepisów o warunku
Zgodnie z art. 116 k.c. jeżeli skutki czynności prawnej mają powstać w oznaczonym terminie, stosuje się odpowiednio przepisy o warunku zawieszającym. Jeżeli skutki czynności prawnej mają ustać w oznaczonym terminie, stosuje się odpowiednio przepisy o warunku rozwiązującym.
W powyższej regulacji termin oznacza chwilę, z którą powstają albo ustają skutki prawne. Mowa zatem o terminach początkowych i końcowych. Chwila je wyznaczająca może zostać określona przez wskazanie w treści czynności prawnej pewnej daty wskazanej wprost lub opisowo, (np. drugi dzień najbliższej Wielkanocy) albo pewnego zdarzenia przyszłego, którego wystąpienie w przyszłości jest pewne, w odróżnieniu od warunku, będącego zdarzeniem przyszłym i niepewnym. Więcej o warunkach i przepisach mających do nich zastosowanie pisałem tutaj: Zastrzeżenie warunku w treści umowy.