Zawierając umowę strony mogą zawrzeć w jej treści postanowienia dotyczące obowiązku zapłaty kary umownej w określonych sytuacjach. Kara umowna jest sposobem naprawienia szkody wynikającej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania umownego. Ułatwia ona dochodzenia odszkodowania w takich wypadkach, zabezpieczając tym samym ryzyka związane z realizacją umowy. Żeby jednak zastrzeżenie kary umownej było ważne i skuteczne należy pamiętać o kilku istotnych kwestiach prawnych z nią związanych.

Kara umowna a rodzaj zobowiązania

Stosowanie kary umownej uregulowane jest w art. 483 i 484 Kodeksu cywilnego. Obowiązek zapłaty kary umownej może powstać tylko wtedy, gdy została ona zastrzeżona w treści umowy zawartej pomiędzy stronami. Kara umowna może być zastrzeżona wyłącznie na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania o charakterze niepieniężnym. Zastrzeżenie jej w odniesieniu do zobowiązania pieniężnego będzie nieważne.

Zobowiązania niepieniężne w praktyce obejmują rozmaite stany faktyczne. Karę umowną można stosować do każdej umowy gdzie występuję obowiązek wykonania zobowiązania takiego rodzaju, polegającego czy to na czynieniu czy też nieczynieniu czegoś przez osobę zobowiązaną, czyli dłużnika. Dlatego potencjalny zakres stosowania kar umownych w praktyce jest bardzo duży. Klauzule przewidujące kary umowne stosuje się często w umowach o dzieło, umowach zlecenia, umowach związanych z branżą budowlaną, w umowach sprzedaży towarów lub usług czy w umowach dotyczących zakazu konkurencji.

Jako, że karę umowną można zastrzec na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania umownego to dopuszczalne jest w tej samej umowie określenie odrębnych kar umownych dla każdego z tych zdarzeń.

Karę umowną można także zastrzec w umowie przedwstępnej jako formę zabezpieczenia zawarcia umowy przyrzeczonej. Kara umowna zastrzegana bywa również na wypadek odstąpienia od umowy, bez względu na charakter świadczeń, do jakich strony się zobowiązały. Orzecznictwo sądowe dopuszcza taką możliwość. Prawo domagania się zapłaty kary umownej przysługuje wówczas stronie odstępującej od umowy z przyczyn, za które ponosi odpowiedzialność druga strona.

Art.  483. §  1.  Można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna).

2. Dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej.

Powstanie szkody a kara umowna

Strony przewidując w umowie obowiązek zapłaty kary umownej jako formę naprawienia szkody, traktują ją jako surogat odszkodowania kompensujący negatywne skutki dla wierzyciela wynikające z faktu, że dłużnik nie wykonał zobowiązania lub wykonał je nienależycie. Zgodnie z art. 484 § 1 k.c. kara umowna należy się bez względu na wysokość poniesionej szkody. Wierzyciel nie musi wykazywać zaistnienia szkody i jej wysokości. Musi udowodnić jedynie, iż kara umowna została zastrzeżona skutecznie oraz, że dłużnik nie wykonał lub nienależycie wykonał zobowiązanie na skutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność.

Natomiast to, czy zupełny brak szkody uniemożliwia powstanie roszczenia o zapłatę kary umownej bywało dyskusyjne i wywoływało rozbieżności w orzecznictwie sądów. Obecnie przyjmuje się, że roszczenie o zapłatę kary umownej przysługuje wierzycielowi nawet jeśli faktycznie nie poniósł szkody.

W uchwale 7 sędziów z 6 listopada 2003 r., (III CZP 61/03), mającej moc zasady prawnej, Sąd Najwyższy stwierdził, że zastrzeżenie kary umownej na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania nie zwalnia dłużnika z obowiązku jej zapłaty w razie wykazania, że wierzyciel nie poniósł szkody.

Należy jednak pamiętać, że brak szkody lub jej niewielki rozmiar może być podstawą do tzw. miarkowania kary umownej.

Karę umowna należy określić precyzyjnie

Obowiązek zapłaty kary pieniężnej realizowany jest przez zapłatę określonej w umowie sumy pieniężnej. Zastrzeżenie obowiązku spełnienie innego świadczenia na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania z umowy nie będzie karą umowną.

Klauzula umowna odnosząca się do kary umownej powinna określać jej wysokość. Może ona wskazywać wprost konkretną kwotę pieniężną albo określać kryteria pozwalające obliczyć wysokość kary umownej. Kryteria te mogą przybrać różne formy, np. ustalenie wysokości kary umownej  jako ułamka wysokości ceny albo wynagrodzenia, czy też w przypadku kary za zwłokę – ustalenie dziennej stawki kary albo podstawy do jej wyliczenia. Kara umowna nie będzie skutecznie zastrzeżona, jeżeli sposób określenia jej wysokości nie będzie precyzyjny i nie będzie umożliwiał obliczenia jej wysokości bez odwoływania się do okoliczności, które nie są opisane w umowie zawartej pomiędzy stronami np. do wyliczeń biegłego.

Niedopuszczalne jest ustalenie wysokości kary umownej po wystąpieniu okoliczności dających podstawę do jej naliczenia tzw. następcze ustalenie wysokości kary.

Kodeks cywilny nie ogranicza wysokości kary umownej. Istnieje też pogląd, że kara umowna nie powinna przewyższać wartości świadczenia, którego wykonanie zabezpiecza. Rażąco wygórowana kara umowna może stanowić przesłankę do miarkowania jej wysokości.

O tym, by zastrzeżona kara umowna nie była rażąco wygórowana należy szczególnie pamiętać w umowach z konsumentami. Może być ona wówczas uznana za niedozwolone postanowienie umowne.

Kara umowna może być miarkowana przez sąd

Dłużnik powinien zapłacić karę umowną w wysokości w jakiej ją zastrzeżono w umowie. Jednak zgodnie z art. 484 § 2 k.c., istnieje możliwość żądania zmniejszenia (tzw. miarkowania) kary umownej jeżeli zobowiązanie zostało wykonane w znacznej części lub gdy kara jest rażąco wygórowana.

Na żądanie dłużnika wysokość kary umownej może być w tych dwóch przypadkach zmniejszona na mocy orzeczenia sądu.  Ciężar udowodnienia rozmiaru szkody obciąża dłużnika, który domaga się zmniejszenia kary umownej. Musi on udowodnić rozmiar szkody, jaką poniósł wierzyciel na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania z umowy lub fakt, że zobowiązania zostało wykonane w znacznej części wykonane albo rażącą wysokość kary umownej.

Art.  484.  §  1.  W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody. Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły.

2. Jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana.

O czym jeszcze dobrze pamiętać?

Kara umowna ma charakter akcesoryjny w stosunku do zobowiązania głównego. Zatem prawo żądania kary umownej nie powstanie jeśli zobowiązanie, z którym ona jest związana jest nieważne.

Należy też mieć na uwadze, że strony umowy mogą rozszerzyć zakres odpowiedzialności związanej z obowiązkiem zapłacenia kary umownej. Mogą ustalić, że będzie ona przysługiwać wierzycielowi także wtedy, gdy niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jest następstwem okoliczności, za które dłużnik nie jest odpowiedzialny.

Co do zasady, jeżeli szkoda, która wynikła z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania jest wyższa niż kara umowna, wierzyciel uprawniony jest jedynie do żądania zapłaty kary umownej i nie może domagać się odszkodowania uzupełniającego.  Żądanie odszkodowania ponad wysokość zastrzeżonej kary umownej jest dopuszczalne tylko, gdy strony w umowie tak postanowiły. Wyjątkiem będzie umyślne wyrządzenie szkody przez dłużnika. Wówczas  umowne ograniczenia jego odpowiedzialności nie obowiązują.

Zastrzeżenie kary umownej nie wpływa na przysługujące wierzycielowi roszczenie o wykonanie zobowiązania, jeżeli dłużnik popadł w zwłokę. O innych konsekwencjach zwłoki dłużnika pisałem tutaj: „Opóźnienie a zwłoka dłużnika w wykonaniu umowy”.

Roszczenie o zapłatę kary umownej przedawnia  się w terminach, w których przedawniają się roszczenia odszkodowawcze wynikające z danej umowy.