Klauzula nadzwyczajnej zmiany stosunków, czyli klauzula rebus sic stantibus w polskim prawie cywilnym wyrażona jest w art. 357¹ kodeksu cywilnego. Regulacja ta stanowi odstępstwo od zasady pacta sunt servanda (umów należy dotrzymywać) i daje stronie umowy podstawę do domagania się zmiany warunków wykonania umowy. Strona w szczególnych okolicznościach powołując się na nadzwyczajną zmianę stosunków może w postępowaniu sądowym domagać się oznaczenia odmiennego sposobu wykonania umowy, zmiany wysokości świadczenia lub nawet rozwiązania umowy.
Klauzulę rebus sic stantibus tę można stosować zarówno do tzw. umów nazwanych, czyli uregulowanych przepisami prawa, oraz nienazwanych tj. umów uzgodnionych przez strony w ramach swobody umów.
Art. 357¹ k.c. §1. Jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się zasadami określonymi w zdaniu poprzedzającym.
Kiedy można powołać się na klauzulę rebus sic stantibus?
Aby strona umowy mogła powołać się na klauzulę rebus sic stantibus muszą zostać spełnione przesłanki określone w przywołanym art. 357¹ k.c.
Pierwszą z nich jest nadzwyczajna zmiana stosunków, czyli okoliczności, której strony nie przewidziały w chwili zawarcia umowy. Nadzwyczajna zmiana stosunków to zmiana spowodowana niezwykłymi okolicznościami, które są rzadkie wyjątkowe lub niezwykłe. Zwykła zmiana okoliczności powstała w warunkach obrotu cywilnoprawnego w okresie od zawarcia umowy do jej wykonania nie może być podstawą do wysuwania roszczenia w oparciu o art. 357¹ k.c. Zmiana stosunków powinna odnosić się do zmiany w zakresie stosunków społecznych, dotyczącej większej grupy podmiotów, a w szczególności zmiany warunków gospodarczych, o charakterze powszechnym i niezależnym od stron, wykraczające poza typowe ryzyko gospodarcze. Za nadzwyczajną zmianę stosunków można uznać np. gwałtowny wzrost cen surowców, nieprzewidywane zmiany w prawie, zasadnicze i zaskakujące zmiany stawek celnych lub podatkowych.
Drugą przesłanką jest zaistnienie takiego stanu rzeczy aby spełnienie świadczenia zgodnie z umową było połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziło jednej ze stron umowy rażącą stratą. Takie nadmierne trudności mogą powstać z przyczyn technicznych lub gospodarczych. Rażącą stratę należy oceniać uwzględniając stosunek wartości grożącej straty do wartości zawartej umowy w okolicznościach konkretnego przypadku. O rażącej stracie decyduje nie samo porównanie aktualnej wartości świadczeń, ale całokształt skutków wykonania zobowiązania umownego dla majątku strony, przy uwzględnieniu celu zobowiązania i tego, jakich korzyści z jego wykonania strona mogła się spodziewać.
Trzecią przesłanką jest wystąpienie związku przyczynowego pomiędzy nadzwyczajną zmianą stosunków a nadmiernymi trudnościami albo grożącą jednej ze stron rażącą stratą.
1. „Nadzwyczajna zmiana” w rozumieniu art. 357¹ k.c. oznacza zmianę stosunków spowodowaną niezwykłymi okolicznościami, które rzadko się zdarzają, są wyjątkowe, niezwykłe. Są to okoliczności nie objęte typowym ryzykiem umownym, obiektywne i niezależne od stron. Należą do nich okoliczności przykładowo, wymienione wprost w stanowiącym odpowiednik obecnego przepisu art. 357¹ k.c., art. 269 k.z. Użyte wzorem tego przepisu, w art. 357¹ k.c. sformułowanie „nadzwyczajna zmiana stosunków” eliminuje jego zastosowanie w przypadkach zmian stosunków wykraczających poza zakres zwykłego ryzyka nie mających jednak charakteru nadzwyczajnego.
2. Przesłankę nieprzewidywalności wiąże przepis art. 357¹ k.c. nie z przewidywaniem przez strony zdarzeń powodujących dla jednej z nich nadmierną trudność lub rażącą stratę, lecz z przewidywaniem następstw tych zdarzeń. Nieprzewidywalność wpływu zmiany okoliczności na określone zobowiązanie stanowi, obok kryterium nadzwyczajnej zmiany stosunków , podstawę odróżnienia przypadków zwykłego ryzyka kontraktowego, z którym należy się zawsze liczyć się przy zawieraniu umowy od przypadków ryzyka wykraczającego poza ten zakres – nadzwyczajnego. – Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 2005 r. III CK 305/05.
Jakie orzeczenie może wydać sąd?
Jeżeli sąd uzna roszczenie strony powołującej się na klauzulę rebus sic stantibus za uzasadnione może wydając orzeczenie:
- oznaczyć sposób wykonania zobowiązania z umowy odmiennie niż strony określiły to w jej treści,
- odmiennie oznaczyć wysokość świadczenia niż strony to przewidziały w umowie,
- rozwiązać umowę.
Wydając orzeczenie sąd powinien rozważyć interesy stron oraz zasady współżycia społecznego i rozstrzygnąć o sposobie i zakresie ingerencji w umowę doprowadzając do przywrócenie równowago kontraktowej pomiędzy stronami. Należy podkreślić, że ingerencja sądu nie może polegać na stworzeniu pomiędzy stronami nowego stosunku zobowiązaniowego.
Modyfikacja sposobu wykonania umowy może sprowadzać się do zmiany czasu, miejsca lub sposobu spełnienia świadczenia. Rozwiązanie umowy jest opcją ostateczną i powinno być stosowane wyjątkowo. Wówczas sąd powinien orzec także o wzajemnych rozliczeniach stron.
Orzeczenie sądu zapadłe na podstawie art. 357¹ k.c. ma charakter konstytutywny tj. prawo kształtujący.
Obowiązek udowodnienia zaistnienia przesłanek nadzwyczajnej zmiany stosunków obciąża tę stronę, która się na nie powołuje przed sądem.
O czym jeszcze należy pamiętać?
Art. 357¹ k.c. może być zastosowany, tylko gdy obydwie strony przy jej zawarciu nie przewidywały tego, że spełnienie świadczenia będzie połączone z nadmiernymi trudnościami albo będzie grozić jednej z nich rażącą stratą na skutek nadzwyczajnej zmiany stosunków.
Od nadzwyczajnej zmiany stosunków, która stanowi podstawę do powołania się przed sądem w oparciu o art. 357¹ k.c. należy odróżnić niemożliwość świadczenia w tym także następczą. W tych przypadkach jeśli wynikają one z okoliczności niezawinionych przez dłużnika dochodzi do wygaśnięcia zobowiązania umownego.
Art. 357¹ k.c. będzie stanowił podstawę do zmiany zobowiązania niepieniężnego. Powoływanie się na klauzulę rebus sic stantibus jest wyłączone, jeżeli mamy do czynienia jednocześnie z zobowiązaniem pieniężnym sensu stricto oraz zmianą stosunków dotyczącą siły nabywczej pieniądza. W przypadku tego rodzaju zobowiązań należy stosować klauzulę waloryzacyjną na zasadach określonych w art. 358¹ k.c.
Należy pamiętać także o tym, że art. 357¹ k.c. jest tzw. przepisem dyspozytywnym. Oznacza to, że strony umowy mogą rozszerzyć lub zawęzić jego zakres albo całkowicie go wyłączyć w odniesieniu do zawartej przez siebie umowy.
Modyfikując zakres zastosowania klauzuli rebus sic stantibus strony mogą np. określić szczegółowo sytuacje, w których będzie się można na nią powołać.
Na klauzulę rebus sic stantibus nie może powoływać się strona, która popadła w zwłokę przy wykonaniu umowy.