Zawierając umowę strony zakładają zazwyczaj, że świadczenie w niej określone (np. zapłata ceny, wykonanie usługi, dostarczenie towaru) zostanie spełnione w ustalonym terminie. Jeśli tak się nie dzieje i strona zobowiązana, czyli dłużnik, nie wywiązuje się ze zobowiązania terminowo, rodzi to różne konsekwencje prawne w zależności od tego, czy mamy do czynienia z opóźnieniem czy ze zwłoką dłużnika. Kodeks cywilny rozróżnia bowiem te dwie sytuacje oraz skutki jakie z nimi są związane.

Opóźnienie a zwłoka

Opóźnienie występuje, gdy dłużnik nie spełnia świadczenia w ustalonym terminie bez względu na przyczyny jakie za tym stoją, tj. czy były one zawinione przez dłużnika czy też nie.

Zwłoka jest natomiast kwalifikowanym opóźnieniem w wykonaniu zobowiązania. Zachodzi wówczas, gdy dłużnik nie spełnia świadczenia w następstwie okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność.

Opóźnienie jest zatem szerszą kategorią i obejmuje także przypadek zwłoki, będącej jej kwalifikowaną postacią.

Art. 476 k.c. Dłużnik dopuszcza się zwłoki, gdy nie spełnia świadczenia w terminie, a jeżeli termin nie jest oznaczony, gdy nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela. Nie dotyczy to wypadku, gdy opóźnienie w spełnieniu świadczenia jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.

Skutki prawne opóźnienia

Skutki prawne opóźnienia są mniej dotkliwe dla dłużnika niż następstwa zwłoki. Jeśli dochodzi do opóźnienia to wierzyciel może:

• w przypadku świadczenia pieniężnego (np. opóźnienia w zapłacie umówionej ceny czy ustalonego wynagrodzenia) żądać zapłaty odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi;
• w przypadku świadczenia niepieniężnego (np. wykonania usługi) żądać zapłaty kary umownej, ale tylko wtedy, gdy została ona wyraźnie w umowie zastrzeżona na okoliczność opóźnienia;
• dochodzić wykonania zobowiązania przez dłużnika. Nie przysługuje mu jednak prawo do odszkodowania.

Skutki prawne zwłoki

Skutki prawne zwłoki, są dla dłużnika o wiele bardziej poważne. W przypadku jej wystąpienia, wierzyciel może:

• przy świadczeniach pieniężnych żądać zapłaty odsetek za opóźnienie;
• żądać wykonania zobowiązania;
• żądać odszkodowania za szkodę wynikłą ze zwłoki dłużnika.  Szkoda może obejmować zarówno tzw. damnum emergens (szkodę rzeczywistą) oraz lucrum cessans (zysk utracony);
• jeśli wskutek zwłoki dłużnika świadczenie utraciło dla wierzyciela całkowicie lub w przeważającym stopniu znaczenie, wierzyciel może świadczenia nie przyjąć i żądać naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki;
• w sytuacji, gdy przedmiotem świadczenia umownego była rzecz oznaczona co do tożsamości, dłużnik, który popadł w zwłokę odpowiedzialny jest za jej utratę lub uszkodzenie, chyba że nastąpiłoby to także wtedy, gdyby do zwłoki nie doszło;
• jeżeli przedmiotem świadczenia jest określona ilość rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, wierzyciel może nabyć na koszt dłużnika taką samą ilość rzeczy tego samego gatunku albo żądać od dłużnika zapłaty ich wartości, zachowując w obu wypadkach roszczenie o naprawienie szkody wynikłej ze zwłoki;
• ma prawo do żądania tzw. zastępczego wykonania czynności na koszt dłużnika przy świadczeniach dłużnika polegających na czynieniu lub zaniechaniu;
• przy zobowiązaniach wzajemnych jeżeli jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, druga strona może wyznaczyć jej odpowiedni dodatkowy termin do wykonania z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniona do odstąpienia od umowy. Może również bądź bez wyznaczenia terminu dodatkowego, bądź też po jego bezskutecznym upływie żądać wykonania zobowiązania i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki;
• w przypadku świadczenia niepieniężnego (np. wykonania usługi) żądać zapłaty kary umownej, jeśli była w umowie zastrzeżona, na wypadek zwłoki.

O czym jeszcze warto pamiętać?

Przede wszystkim o tym, że z regulacji kodeksowej (art. 476 zacytowany powyżej) wynika domniemanie prawne, iż dłużnik nie spełniając swojego świadczenia dopuszcza się zwłoki. Zatem wierzyciel nie musi udowadniać, że niedotrzymanie terminu spełnienia świadczenia jest następstwem okoliczności zawinionych przez dłużnika. Musi tylko wykazać, że dłużnik nie wywiązał się ze zobowiązania w terminie. To dłużnik powinien wykazać, że nie popadł w zwłokę i okoliczność tę udowodnić.

Poza tym należy mieć na uwadze, że okoliczności, za które odpowiada dłużnik przy zwłoce mogą być zawinione przez niego, jego wykonawców, podwykonawców czy przedstawicieli. Co więcej, mogą to być również okoliczności faktycznie nie zawinione jeśli dłużnik na mocy umowy przyjął odpowiedzialność za niewykonanie lub za nienależyte wykonanie zobowiązania z powodu oznaczonych okoliczności, za które na mocy ustawy odpowiedzialności nie ponosi. Tego rodzaju postanowienia umowne są prawnie dopuszczalne.

Jeśli wierzyciel przy zwłoce dłużnika powstałej w odniesieniu do świadczenia pieniężnego oprócz odsetek za opóźnienie żąda także naprawienia szkody, to musi udowodnić, iż szkoda jaką poniósł jest wyższa niż wysokość należnych mu odsetek.

W umowie strony mogą ustalić wysokość odsetek za opóźnienie mając na uwadze maksymalną wysokość odsetek za opóźnienie określoną w art. 481. § 2¹ k.c. Jeżeli tego nie uczyniły, wierzyciel może domagać się odsetek ustawowych za opóźnienie.

Strony mogą także zastrzec w umowie, że odsetki za opóźnienie będą należeć się wierzycielowi uprawnionemu do otrzymania świadczenia pieniężnego tylko w sytuacji zwłoki.