Pojęcie siły wyższej występuje w kodeksie cywilnym i innych polskich ustawach (np. w prawie wekslowym, prawie czekowym, prawie przewozowym) jednak nie zostało ono zdefiniowane przez przepisy prawa.
Orzecznictwo sądowe oraz doktryna prawnicza za siłę wyższą uznają zdarzenie zewnętrzne, niemożliwe do przewidzenia, którego skutkom nie można zapobiec.
Zdarzeniami kwalifikowanymi jako przypadki siły wyższej są najczęściej klęski żywiołowe takie jak: pożary, powodzie, trzęsienia ziemi, wybuchy wulkanów, wybuchy epidemii. Ponadto do przypadków siły wyższej zalicza się także strajki generalnie, zamieszki, działania wojenne, akty terrorystyczne, przewroty wojskowe. Również niektóre działania organów władzy państwowej, takie jak blokady granic państwowych czy wprowadzenie zakazów eksportu czy importu, bywają zaliczane do przypadków siły wyższej.
Siła wyższa zwalnia z odpowiedzialności za niewykonanie umowy
W prawie cywilnym odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania opiera się na zasadzie winy. Wystąpienie siły wyższej jest okolicznością niezawinioną przez strony umowy, zatem niewykonanie zobowiązań umownych z takiego powodu nie powoduje odpowiedzialności odszkodowawczej, jeśli zostanie wykazany związek przyczynowy pomiędzy niewykonaniem umowy a wystąpieniem siły wyższej.
Siła wyższa musi być zdarzeniem zewnętrznym w stosunku do powołującego się na nią podmiotu. Stan określany w ten sposób powinien istnieć obiektywnie, a więc musi być widoczny i sprawdzalny dla nieuprzedzonego obserwatora; nie może być np. wytworem wyobraźni. Odnośnie do natężenia wpływu tego zdarzenia na działanie lub zaniechanie przeważa tzw. teoria obiektywna nie dopuszczająca, aby miarodajna była wyłącznie ocena podmiotu powołującego się na siłę wyższą. Jednak stosowanie tej teorii musi odbywać się z uwzględnieniem okoliczności ocenianych indywidualnie dla danego przypadku, zatem ocena powinna być dokonywana „z zewnątrz”, ale przy uwzględnieniu konkretnej sytuacji ocenianego. – Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 stycznia 2002 r. IV CKN 629/00.
Nie można powoływać się na siłę wyższą jeżeli skutkom zdarzenia zewnętrznego, niemożliwego do przewidzenia strona umowy mogła zapobiec.
Nie można się powoływać na siłę wyższą jako na okoliczność wyłączającą odpowiedzialność wtedy, gdy szkoda powstała w wyniku nieusunięcia zagrażających bezpieczeństwu skutków działania siły wyższej, jeżeli można im zapobiec przez ich zlikwidowanie lub przez skuteczne ostrzeżenie przed grożącym niebezpieczeństwem za pomocą powszechnie przyjętych środków. – Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 września 1971 r. II CR 388/71
Należy także pamiętać, że jeśli umowa nie stanowi inaczej, to po ustąpieniu przeszkody w postaci siły wyższej strony powinny wykonać swoje zobowiązania wynikające z zawartej umowy.
Klauzule umowne dotyczące siły wyższej
Zastrzeganie w umowach klauzul dotyczących siły wyższej jest dosyć powszechną praktyką. Najczęściej tego typu postanowienia umowne można spotkać w kontraktach budowlanych, umowach ubezpieczeniowych czy umowach o świadczenie rozmaitych usług.
Dobrze skonstruowane zapisy umowne dotyczące siły wyższej będą pomocne w przypadku zaistnienia sporu prawnego pomiędzy stronami umowy na tym tle. Klauzule takie z reguły określają przypadki, jakie strony uznają za siłę wyższą w odniesieniu do zawartej umowy. Jednak przy konstruowaniu zapisów tego rodzaju należy zachować ostrożność. W praktyce zdarza się, że jako przypadki siły wyższej kwalifikowane są różne zdarzenia w celu poszerzenia katalogu sytuacji, w których strona chce uniknąć odpowiedzialności za niewykonania umowy, pomimo że obiektywnie rzecz ujmując nie są to okoliczności o cechach właściwych dla siły wyższej, czyli zdarzenia zewnętrzne, nienależne od stron umowy, niemożliwe do przewidzenia, których skutkom nie można zapobiec.
Formułując zapisy dotyczące siły wyższej strony postanawiają także z reguły, iż będą miały obowiązek informować się wzajemnie o wystąpieniu i ustaniu zdarzeń będących siłą wyższą.
Spotyka się również zastrzeżenia umowne zobowiązujące stronę dotkniętą przypadkiem siły wyższej do podjęcia działań mających zminimalizować skutki takiego zdarzenia.
Ponadto dopuszczalne jest zawarcie postanowienia, że umowa ulegnie rozwiązaniu jeżeli na skutek siły wyższej nie może być wykonana. Można również przyznać stronom, lub jednej ze stron prawo do wypowiedzenia lub odstąpienia od umowy z powodu siły wyższej.
Dopuszczalne jest także ustalenie przez strony, że biorą odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy z powodu siły wyższej.
Siła wyższa przerywa bieg przedawnienia roszczeń
Należy również mieć na uwadze, że zgodnie z art. 121 pkt. 4 k.c. siła wyższa przerywa bieg przedawnienia co do wszelkich roszczeń, jeśli z jej powodu uprawniony nie może ich dochodzić przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw danego rodzaju przez czas trwania przeszkody.
Za siłę wyższą uznaje się zdarzenie, które jest zewnętrzne, niemożliwe do przewidzenia i któremu nie można było zapobiec. Nie ulega wątpliwości, że za siłę wyższą można również uznać działanie władzy państwowej.
Pod pojęcie siły wyższej, w rozumieniu art. 121 pkt 4 k.c., podpadają takie stany, gdy, rozwiązania legislacyjne uniemożliwiały uprawnionemu właścicielowi nieruchomości skutecznie i efektywnie dochodzenie swoich roszczeń.
Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 września 2011 r. IV CSK 77/11