Zawierając umowę, strony mogą w jej treści zawrzeć postanowienie przewidujące umowne prawa odstąpienia. Postanowienie tego rodzaju zaliczane jest do tzw. dodatkowych zastrzeżeń umownych (tzw. accidentalia negotii), na mocy którego jedna lub obydwie strony mogą przed upływem wskazanego terminu odstąpić od zawartej umowy. Czyni ono umowę bardziej elastyczną, gdyż tworzy możliwość jej rozwiązania przez oświadczenie jednej ze stron, kreując tym samym wyjątek od zasady pacta sunt servanda (umów należy dotrzymywać).

Umowne prawo odstąpienia można zastrzec zarówno w umowach jednostronnie zobowiązujących jak i w umowach wzajemnych.  Może być ono zastrzeżone na rzecz jednej albo obydwu stron umowy. Umowne prawo odstąpienia można zastrzec również w odniesieniu do umowy przedwstępnej.

Klauzula umownego prawa odstąpienia

Postanowienie umowne przyznające prawo odstąpienia od umowy powinno określać stronę lub strony, którym będzie przysługiwać oraz termin, w ciągu którego uprawniona strona bądź strony będą mogły z niego skorzystać. Termin może być wskazany stosowną datą albo przez wskazanie określonego, pewnego zdarzenia, które nastąpi w przyszłości. Bezterminowe zastrzeżenie umownego prawa odstąpienia będzie nieważne.

Do skutecznego zastrzeżenia umownego prawa odstąpienia nie jest natomiast wymagane wskazywanie przyczyny. Może być ono bezwarunkowe. Jednakże strony mogą w tym względzie postanowić odmiennie i ustalić, że strona będzie uprawniona do skorzystania z prawa odstąpienia od umowy z określonych przyczyn. Strony mogą np. zastrzec, że prawo odstąpienia będzie przysługiwać, jeżeli ziści się wskazany warunek np. niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez dłużnika, konkretyzując okoliczności z tym związane.

Umowne prawo odstąpienia może być przewidziane w pierwotnej treści w umowy lub wprowadzone do niej później na podstawie stosownego aneksu.

Skutki odstąpienia od umowy

Prawo odstąpienia od umowy strona uprawniona wykonuje przez złożenie drugiej stronie stosownego oświadczenia w ustalonym terminie. Oświadczenie to nie może być obwarowane warunkiem. Nie może być również cofnięte bez zgody drugiej strony. Może być ono złożone w dowolnej formie. Jednak jeśli umowa została zawarta w formie szczególnej pod rygorem nieważności, oświadczenie powinno być dokonane w tej samej formie.

Same strony umowy mogą także postanowić, że oświadczenie o odstąpieniu od umowy będzie musiało być złożone w określonej formie. Mogą również ustalić, że oświadczenie powinno zawierać uzasadnienie w sytuacji, gdy uprawnienie do odstąpienia od umowy było zastrzeżone na wypadek wystąpienia określonych przyczyn.

Odstąpienie od umowy ma tzw. moc wsteczną, co oznacza, że powoduje nie tylko wygaśnięcie umowy ale także powrót do stanu sprzed zawarcia umowy jakby nigdy nie została ona zawarta.

Zgodnie z art. 395 § 2 k.c., w razie wykonania prawa odstąpienia umowa uważana jest za nie zawartą. Odstąpienie ma moc wsteczną, powoduje wygaśnięcie umowy i powrót do stanu, jaki istniał przed jej zawarciem. – Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 października 2015 r. IV CSK.

Strony powinny zwrócić sobie wzajemnie świadczenia, które w związku z umową sobie przekazały. Roszczenie strony z tego tytułu powstaje w momencie odstąpienia od umowy. W sytuacji, gdy umowa w chwili odstąpienia była już wykonana w całości lub w części, strony powinny dokonać rozliczenia. Za świadczone usługi oraz za korzystanie z rzeczy należy się bowiem drugiej stronie odpowiednie wynagrodzenie.

Strony mogą postanowić w umowie odmiennie i ustalić, że odstąpienie od umowy będzie miało skutek od dnia jego złożenia, nie zaś moc wsteczną od dnia zawarcia umowy.

Art.  395 k.c. §  1.  Można zastrzec, że jednej lub obu stronom przysługiwać będzie w ciągu oznaczonego terminu prawo odstąpienia od umowy. Prawo to wykonywa się przez oświadczenie złożone drugiej stronie.

2.  W razie wykonania prawa odstąpienia umowa uważana jest za niezawartą. To, co strony już świadczyły, ulega zwrotowi w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Za świadczone usługi oraz za korzystanie z rzeczy należy się drugiej stronie odpowiednie wynagrodzenie.

Odstąpienie od umowy a zapłata odstępnego

Konstruując zapis umowny dotyczący umownego prawa odstąpienia od umowy strony mogą zastrzec, iż będzie mogło być ono skutecznie zrealizowane za zapłatą oznaczonej sumy pieniężnej zwanej odstępnym. Zapłata odstępnego ma zrekompensować drugiej stronie straty, jakie poniosła ona na skutek rozwiązania umowy wskutek  zrealizowanie prawa odstąpienia. Odstępne powinno być zapłacone przez stronę odstępującą drugiej stronie umowy wcześniej lub równocześnie ze złożeniem oświadczenie o odstąpieniu od umowy.

W razie późniejszej zapłaty odstępnego, strona uprawniona do odstąpienia od umowy powinna złożyć ponowne oświadczenie o odstąpieniu zakładając, że termin określony w umowie do skorzystania z prawa odstąpienia jeszcze nie upłynął.

Odstępne może być także zastrzeżone na rzecz osoby trzeciej. Orzecznictwo sądowe dopuszcza taką możliwość.

Art.  396. k.c.  Jeżeli zostało zastrzeżone, że jednej lub obu stronom wolno od umowy odstąpić za zapłatą oznaczonej sumy (odstępne), oświadczenie o odstąpieniu jest skuteczne tylko wtedy, gdy zostało złożone najpóźniej wraz z zapłatą odstępnego.

Jeżeli obydwie strony odstąpią jednocześnie od umowy należy to uważać za rozwiązanie umowy. W takich sytuacjach nie powstaje obowiązek zapłaty odstępnego jeśli zostało ono zastrzeżone.

Należy pamiętać, że niedopuszczalne jest zastrzeżenie prawa do odstąpienia od umowy za zapłatą odstępnego w umowach zawieranych z konsumentem na odległość. Zgodnie z art. 27 ustawy o prawach konsumenta, konsument, który zawarł umowę na odległość lub umowę poza lokalem przedsiębiorstwa ma prawo odstąpić od niej w terminie 14 dni bez podawania przyczyny i bez ponoszenia kosztów.