Zaliczka w przeciwieństwie do zadatku nie jest zdefiniowana w przepisach kodeksu cywilnego odnoszących się do zobowiązań umownych. Niemniej niektóre przepisy regulujące poszczególne rodzaje umów odwołują się do zaliczki np. art. 622 dot. umowy kontraktacji, art. 743 dot. umowy zlecenia czy art. 763 dot. umowy agencyjnej.
Skutki wręczenia zaliczki
Zaliczka jest kwotą pieniężną przekazaną przez jedną stronę umowy drugiej stronie na poczet świadczenia wynikającego umowy przed jej wykonaniem. W przeciwieństwie do zadatku nie stanowi ona zabezpieczenia wykonania umowy, tylko część ceny albo wynagrodzenia, która zostaje przekazana przed wykonaniem i rozliczeniem umowy.
Wręczenie zaliczki nie rodzi takich uprawnień dla strony umowy jak przekazanie zadatku. O skutkach prawnych związanych z zadatkiem pisałem tutaj: Zadatek jako dodatkowe zastrzeżenie umowne. Jeżeli nie doszło do wykonania umowy, zaliczka jako świadczenie nienależne powinna zostać zwrócona w całości tej stronie, która ją dała. Zwrot zaliczki nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu odszkodowania za niewykonanie umowy.
W razie zawarcia przyrzeczonej umowy sprzedaży nieruchomości, uiszczona przez kupującego zaliczka podlega zarachowaniu na poczet ustalonej ceny nieruchomości, czyli staje się świadczeniem definitywnym. Gdy natomiast nie dojdzie do zawarcia przyrzeczonej umowy sprzedaży nieruchomości, zapłacona zaliczka na poczet ceny podlega zwrotowi, jako świadczenie nienależne. Nie zostaje, bowiem wówczas osiągnięty zamierzony cel świadczenia zaliczki (art. 410 § 2 k.c.) – wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 marca 2004 r. II CK 116/03.
Jeżeli umowa została wykonana zgodnie z ustaleniami stron, to kwota pieniężna wręczona jako zaliczka podlega zaliczeniu na poczet ceny albo wynagrodzenia należnego uprawnionej stronie umowy.
Strony mogą modyfikować zasady związane z zaliczką
Zawierając umowę, strony zgodnie z zasadą swobody umów, mogą odmiennie uregulować kwestie związane z zaliczką. Mogą np.:
- uzależnić wykonanie umowy od wręczenia uzgodnionej zaliczki;
- określić wyraźnie sytuacje, w jakich zaliczka powinna zostać zwrócona stronie, która ją wręczyła;
- ustalić, że przy rozwiązaniu umowy albo jej wypowiedzeniu zaliczka nie będzie zwrócona;
- ustalić, że przy rozwiązaniu umowy albo jej wypowiedzeniu zaliczka będzie zwrócona tylko w określonej części;
- ustalić, że zaliczka ma charakter bezzwrotny.
W umowach z konsumentami należy pamiętać, że zapisy dotyczące przepadku zaliczki wpłaconej przez konsumenta w przypadku odstąpienia przez niego od umowy w sytuacjach określonych przez przepisy ustawowe będą uznane za klauzule niedozwolone. Zgodnie z art. 27 ustawy o prawach konsumenta, konsument, który zawarł umowę na odległość lub umowę poza lokalem przedsiębiorstwa ma prawo odstąpić od niej w terminie 14 dni bez podawania przyczyny i bez ponoszenia kosztów.
Zaliczka czy zadatek? Dobrze to ustalić
Zawierając umowę wskazane jest, aby wyraźnie określić jaki charakter ma kwota pieniężna wręczana drugiej stronie przed wykonaniem umowy. Ustalenia stron będą w pierwszym rzędzie decydować czy kwota ta jest zadatkiem czy zaliczką ze wszystkimi konsekwencjami prawnymi jakie się z tym wiążą. Skutki te są bowiem różne, zwłaszcza w sytuacji, gdy umowa nie została wykonana. Należy też pamiętać, że samo nazwanie wręczanej kwoty pieniężnej zaliczką lub zadatkiem może nie być decydujące dla określenia jej charakteru. Decydujące znaczenie mogą mieć także okoliczności związane z wręczeniem tej kwoty, zwyczaje lub skutki prawne jakie strony w związku z tym ustaliły.