Do zawarcia umów w obrocie prawnym, w tym pomiędzy przedsiębiorcami a konsumentami, dochodzi bardzo często przy użyciu wzorców umownych. W praktyce wzorce umowne nazywane są rozmaicie, jako np. wzory umów, regulaminy, ogólne warunki umów, taryfy itp.

Przepisami kodeksu cywilnego, które odnoszą się do wzorców umownych są art. 384, 384¹ i 385. Konstruując wzorce umowne należy mieć na uwadze powyższe regulacje oraz zadbać o to, aby ich postanowienia nie zostały uznane za niedozwolone.

Wzorzec umowy powinien być jednoznaczny i zrozumiały

Istota wzorca umownego sprowadza się do tego, że jest on opracowany przez jedną ze stron a druga strona może w zasadzie zaakceptować wzorzec lub jego wybrany wariant. Ograniczona jest zatem tutaj zasada swobody umów polegająca na tym, że strony mają swobodę co do woli zawarcia umowy ale także mogą decydować o jej treści.

Art. 385 § 2 k.c. stanowi, że wzorzec umowy powinien być sformułowany jednoznacznie i w sposób zrozumiały. Wymóg jednoznaczności oznacza, że postanowienia wzorca umownego nie mogą powodować wątpliwości co do ich znaczenia. Nie mogą zatem prowadzić do wieloznacznej interpretacji poprzez nadawanie im różnych znaczeń. Powinny być one precyzyjne i klarowne.

Zrozumiałość wzorca oznacza z kolei, że jego treść powinna być jasna dla przeciętnego odbiorcy będącego stroną umowy zawartej przy użyciu wzorca. Dlatego należy mieć na względzie język użyty przy redagowaniu wzorca umownego, składnię, obszerność a także układ graficzny dokumentu. Jeżeli wzorzec umowny będzie sporządzony przy użyciu nadmiernie specjalistycznego języka, będzie zawierał wieloznaczne i niezrozumiałe dla przeciętnego odbiorcy zapisy to nie będzie spełniał wymogów, o których mówi przywołany powyżej przepis. Zgodnie z jego treścią postanowienia niejednoznaczne należy tłumaczyć na korzyść konsumenta będącego stroną umowy zawartą przy użyciu wzorca umownego.

W sytuacji natomiast, gdy dojdzie do sprzeczności pomiędzy treścią umowy zawartej przez strony a postanowieniami wzorca umownego mającego do niej zastosowanie pierwszeństwo należy przyznać umowie i jej zapisom.

Kiedy wzorzec umowny wiążę drugą stronę?

Zgodnie z art. 384 k.c. ustalony przez jedną ze stron wzorzec umowy, w szczególności ogólne warunki umów, wzór umowy, regulamin, wiąże drugą stronę, jeżeli został jej doręczony przed zawarciem umowy.

W razie gdy posługiwanie się wzorcem jest w stosunkach danego rodzaju zwyczajowo przyjęte, wiąże on także wtedy, gdy druga strona mogła się z łatwością dowiedzieć o jego treści. Nie dotyczy to jednak umów zawieranych z udziałem konsumentów, z wyjątkiem umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego. Oznacza to, że w odniesieniu do umów zawieranych przez przedsiębiorców z konsumentami zasadniczo musi nastąpić doręczenie wzorca, aby konsument mógł zaakceptować jego treść.

Jeżeli jedna ze stron posługuje się wzorcem umowy w postaci elektronicznej, powinna udostępnić go drugiej stronie przed zawarciem umowy w taki sposób, aby mogła ona wzorzec ten przechowywać i odtwarzać w zwykłym toku czynności.

Zbieg wzorców umownych pomiędzy przedsiębiorcami

W sytuacji, gdy umowa będzie zawierana pomiędzy przedsiębiorcami stosującymi różne wzorce umowne to nie będzie ona obejmować tych postanowień wzorców, które są ze sobą sprzeczne. Jeżeli jednak po otrzymaniu oferty strona niezwłocznie zawiadomi drugą stronę, że nie zamierza zawierać umowy w warunkach zbiegu wzorców i ich wzajemnej sprzeczności umowa nie zostanie zawarta.

Umowy z konsumentami a niedozwolone postanowienia umowne

Przy wzorcach umownych stosowanych w obrocie konsumenckim należy bezwzględnie pamiętać o regulacji zawartej w art. 385¹ § 1 k.c. stanowiącej, że postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny.

Jeżeli postanowienie umowy zgodnie z powyższym nie wiąże konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie.

Nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta.

Ciężar dowodu, że postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie, spoczywa na tej stronie, która się na to powołuje.

Oceny zgodności postanowienia umowy z dobrymi obyczajami dokonuje się według stanu z chwili zawarcia umowy, biorąc pod uwagę jej treść, okoliczności zawarcia oraz uwzględniając umowy pozostające w związku z umową obejmującą postanowienie będące przedmiotem oceny.

Katalog klauzul niedozwolonych zawiera art. 385³ k.c. Generalnie za niedozwolone uznaje on, klauzule, które:

• wyłączają lub ograniczają wolę konsumenta,
• przyznają wyłącznie stronie będącej przedsiębiorcą uprawnienia do jednostronnego kształtowania praw i obowiązków stron umowy,
• ograniczają odpowiedzialność przedsiębiorcy,
• ograniczają prawa konsumenta lub zwiększają jego obowiązki z naruszeniem równowagi w odniesieniu do praw lub obowiązków strony będącej przedsiębiorcą.

Należy jednak pamiętać, że jest to jedynie katalog przykładowy. Oprócz tego istnieje bogate orzecznictwo Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Postanowienia umowne uznane prawomocnym wyrokiem tego sądu wpisywane są do rejestru klauzul niedozwolonych. Rejestr ten prowadzi Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów.

Art.  385³ k.c. W razie wątpliwości uważa się, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które w szczególności:

1)wyłączają lub ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za szkody na osobie;

2)wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania;

3)wyłączają lub istotnie ograniczają potrącenie wierzytelności konsumenta z wierzytelnością drugiej strony;

4)przewidują postanowienia, z którymi konsument nie miał możliwości zapoznać się przed zawarciem umowy;

5)zezwalają kontrahentowi konsumenta na przeniesienie praw i przekazanie obowiązków wynikających z umowy bez zgody konsumenta;

6)uzależniają zawarcie umowy od przyrzeczenia przez konsumenta zawierania w przyszłości dalszych umów podobnego rodzaju;

7)uzależniają zawarcie, treść lub wykonanie umowy od zawarcia innej umowy, niemającej bezpośredniego związku z umową zawierającą oceniane postanowienie;

8)uzależniają spełnienie świadczenia od okoliczności zależnych tylko od woli kontrahenta konsumenta;

9)przyznają kontrahentowi konsumenta uprawnienia do dokonywania wiążącej interpretacji umowy;

10)uprawniają kontrahenta konsumenta do jednostronnej zmiany umowy bez ważnej przyczyny wskazanej w tej umowie;

11)przyznają tylko kontrahentowi konsumenta uprawnienie do stwierdzania zgodności świadczenia z umową;

12)wyłączają obowiązek zwrotu konsumentowi uiszczonej zapłaty za świadczenie niespełnione w całości lub części, jeżeli konsument zrezygnuje z zawarcia umowy lub jej wykonania;

13)przewidują utratę prawa żądania zwrotu świadczenia konsumenta spełnionego wcześniej niż świadczenie kontrahenta, gdy strony wypowiadają, rozwiązują lub odstępują od umowy;

14)pozbawiają wyłącznie konsumenta uprawnienia do rozwiązania umowy, odstąpienia od niej lub jej wypowiedzenia;

15)zastrzegają dla kontrahenta konsumenta uprawnienie wypowiedzenia umowy zawartej na czas nieoznaczony, bez wskazania ważnych przyczyn i stosownego terminu wypowiedzenia;

16)nakładają wyłącznie na konsumenta obowiązek zapłaty ustalonej sumy na wypadek rezygnacji z zawarcia lub wykonania umowy;

17)nakładają na konsumenta, który nie wykonał zobowiązania lub odstąpił od umowy, obowiązek zapłaty rażąco wygórowanej kary umownej lub odstępnego;

18)stanowią, że umowa zawarta na czas oznaczony ulega przedłużeniu, o ile konsument, dla którego zastrzeżono rażąco krótki termin, nie złoży przeciwnego oświadczenia;

19)przewidują wyłącznie dla kontrahenta konsumenta jednostronne uprawnienie do zmiany, bez ważnych przyczyn, istotnych cech świadczenia;

20)przewidują uprawnienie kontrahenta konsumenta do określenia lub podwyższenia ceny lub wynagrodzenia po zawarciu umowy bez przyznania konsumentowi prawa odstąpienia od umowy;

21)uzależniają odpowiedzialność kontrahenta konsumenta od wykonania zobowiązań przez osoby, za pośrednictwem których kontrahent konsumenta zawiera umowę lub przy których pomocy wykonuje swoje zobowiązanie, albo uzależniają tę odpowiedzialność od spełnienia przez konsumenta nadmiernie uciążliwych formalności;

22)przewidują obowiązek wykonania zobowiązania przez konsumenta mimo niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez jego kontrahenta;

23)wyłączają jurysdykcję sądów polskich lub poddają sprawę pod rozstrzygnięcie sądu polubownego polskiego lub zagranicznego albo innego organu, a także narzucają rozpoznanie sprawy przez sąd, który wedle ustawy nie jest miejscowo właściwy.