Większość umów występujących w obrocie prawnym to umowy wzajemne. Umowa ma charakter wzajemny, gdy obie strony zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jednej ze stron ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej strony. W umowie tego rodzaju każda ze stron jest jednocześnie dłużnikiem i wierzycielem, a świadczenia stron są względem siebie ekwiwalentne. Niektóre umowy ze swojej istoty są umowami wzajemnymi np. umowa sprzedaży, umowa dostawy, umowa o dzieło, umowa najmu. Przy innych to strony w ramach swobody umów decydują czy umowa będzie miała charakter wzajemny.
Zasada jednoczesnego spełnienia świadczeń wzajemnych
Przy realizacji umów wzajemnych obowiązuje zasada jednoczesnego wykonania świadczeń wynikającego z takiej umowy. Oznacza to, że świadczenia stron powinny być spełnione jednocześnie, chyba że strony ustaliły w umowie inaczej, albo z orzeczenia sądu lub decyzji innego właściwego organu wynika, iż jedna ze stron zobowiązana jest do wcześniejszego spełnienia świadczenia.
Jeżeli świadczenia wzajemne powinny być spełnione jednocześnie, każda ze stron może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego.
Art. 488 k.c. § 1. Świadczenia będące przedmiotem zobowiązań z umów wzajemnych (świadczenia wzajemne) powinny być spełnione jednocześnie, chyba że z umowy, z ustawy albo z orzeczenia sądu lub decyzji innego właściwego organu wynika, iż jedna ze stron obowiązana jest do wcześniejszego świadczenia.
2. Jeżeli świadczenia wzajemne powinny być spełnione jednocześnie, każda ze stron może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego.
Zwłoka a prawo do odstąpienia od umowy wzajemnej
Zwłoka jest kwalifikowanym opóźnieniem w wykonaniu zobowiązania. Występuje wówczas, gdy dłużnik nie spełnia świadczenia w następstwie okoliczności, za które jest odpowiedzialny.
Przy umowach wzajemnych jeżeli jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej drugiej stronie będą przysługiwać uprawnienia, o których pisałem tutaj: Opóźnienie a zwłoka dłużnika w wykonaniu umowy. Będzie ona mogła również skorzystać z uprawnienia do odstąpienia od umowy, o którym mowa w art. 491 k.c. Należy jednak mieć na uwadze, że sama zwłoka nie jest wystarczającą przesłanką do skutecznego zrealizowania tego prawa. Jeżeli strona chce w takiej sytuacji skutecznie odstąpić od umowy wzajemnej powinna wyznaczyć stronie będącej w zwłoce dodatkowy termin do wykonania zobowiązania z zagrożeniem odstąpienia od umowy w przypadku bezskutecznego upływu terminu. Termin ten powinien być odpowiedni w tym znaczeniu, że powinien umożliwiać dłużnikowi znajdującemu się w zwłoce spełnienie jego świadczenia. Dopiero po bezskutecznym upływie dodatkowego terminu strona uprawniona może złożyć oświadczenie o odstąpieniu od umowy. Trzeba przy tym pamiętać, że jeśli umowa została zawarta na piśmie lub w formie szczególnej to oświadczenie o odstąpieniu od umowy powinno być złożone w formie pisemnej ad probationem tzn. dla celów dowodowych. Odstąpienie od umowy następuje z mocą wsteczną (ex tunc). Wyjątkiem są umowy, w których świadczenia stron mają charakter ciągły np. najem wówczas odstąpienie od umowy ma skutek czyli od dnia jego złożenia (ex nunc).
Uprawnienie strony do odstąpienia od umowy wzajemnej zostaje ograniczone przy tzw. świadczeniach podzielnych, jeśli druga strona dopuszcza się jedynie zwłoki co do części świadczenia. Wówczas druga strona może odstąpić od umowy tylko, gdy wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na cel umowy.
Poza tym, strona uprawniona może również bądź bez wyznaczenia terminu dodatkowego, bądź też po jego bezskutecznym upływie żądać wykonania zobowiązania i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.
Art. 491 k.c. § 1. Jeżeli jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, druga strona może wyznaczyć jej odpowiedni dodatkowy termin do wykonania z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniona do odstąpienia od umowy. Może również bądź bez wyznaczenia terminu dodatkowego, bądź też po jego bezskutecznym upływie żądać wykonania zobowiązania i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.
§ 2. Jeżeli świadczenia obu stron są podzielne, a jedna ze stron dopuszcza się zwłoki tylko co do części świadczenia, uprawnienie do odstąpienia od umowy przysługujące drugiej stronie ogranicza się, według jej wyboru, albo do tej części, albo do całej reszty niespełnionego świadczenia. Strona ta może także odstąpić od umowy w całości, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce.
Wyznaczenie dodatkowego terminu do odstąpienia od umowy nie zawsze konieczne
Odstąpienie od umowy wzajemnej nie będzie wymagać wyznaczenia dodatkowego terminu jeśli przy zawarciu umowy wręczono zadatek. O zadatku pisałem tutaj: Zadatek jako dodatkowe zastrzeżenie umowne. Zgodnie z art. 394 k.c. § 1 k.c. w braku odmiennego zastrzeżenia umownego albo zwyczaju zadatek dany przy zawarciu umowy ma to znaczenie, że w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron druga strona może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zachować, a jeżeli sama go dała, może żądać sumy dwukrotnie wyższej.
Kolejne wyjątki od wymogu wyznaczania dodatkowego terminu do odstąpienia od umowy przewidują art. 492 k.c. oraz art. 493 k.c.
Art. 492 k.c. dopuszcza możliwość odstąpienia od umowy wzajemnej bez wyznaczania dodatkowego terminu w dwóch sytuacjach. Po pierwsze, gdy uprawnienie do odstąpienia od umowy wzajemnej zostało zastrzeżone w umowie na wypadek niewykonania zobowiązania w ściśle określonym terminie (lex commissoria). Po drugie, gdy wykonanie zobowiązania przez jedną ze stron po terminie nie miałoby dla drugiej strony znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce.
Art. 492 k.c. Jeżeli uprawnienie do odstąpienia od umowy wzajemnej zostało zastrzeżone na wypadek niewykonania zobowiązania w terminie ściśle określonym, strona uprawniona może w razie zwłoki drugiej strony odstąpić od umowy bez wyznaczenia terminu dodatkowego. To samo dotyczy wypadku, gdy wykonanie zobowiązania przez jedną ze stron po terminie nie miałoby dla drugiej strony znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce.
Art. 493 reguluje natomiast tzw. niemożliwość świadczenia, za którą odpowiada zobowiązany. Jeżeli jedno ze świadczeń wzajemnych stało się niemożliwe wskutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność strona zobowiązana, druga strona może, według swego wyboru, albo żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania, albo od umowy odstąpić. Do wierzyciela należy wybór, z którego uprawnienia zechce skorzystać. Jeżeli wybierze odstąpienie od umowy nie musi wyznaczać drugiej stronie dodatkowego terminu do wykonania zobowiązania. W sytuacji niemożliwości spełnienia świadczenia byłoby to bowiem bezcelowe.
Art. 493 k.c. 1. Jeżeli jedno ze świadczeń wzajemnych stało się niemożliwe wskutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność strona zobowiązana, druga strona może, według swego wyboru, albo żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania, albo od umowy odstąpić.
2. W razie częściowej niemożliwości świadczenia jednej ze stron druga strona może od umowy odstąpić, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez tę stronę cel umowy, wiadomy stronie, której świadczenie stało się częściowo niemożliwe.