Odpowiedzialność kontraktowa (ex contractu) to odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania wynikającego z umowy, która znajduje zastosowanie pomiędzy stronami określonego stosunku zobowiązaniowego.
Niewykonanie umowy ma miejsce wówczas, gdy świadczenie określone w umowie nie zostało w ogóle spełnione (wykonane) przez stronę do tego zobowiązaną, innymi słowy umowa nie została w ogóle zrealizowana.
Nienależyte wykonanie umowy zachodzi z kolei wówczas, gdy zobowiązane określone w umowie nie zostało spełnione w ustalonym przez strony terminie, czy też w ustalonym miejscu, nie zostało spełnione w całości tak jak strony się umówiły albo nie odpowiada temu co strony ustaliły w umowie np. co do jakości.
Jeżeli zobowiązanie wynikające z umowy nie zostanie wykonane albo zostanie wykonane nienależycie przez dłużnika, wierzycielowi przysługuje roszczenie odszkodowawcze zgodnie z art. 471 kodeksu cywilnego.
Art. 471 k.c. Dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
Przesłanki odpowiedzialności kontraktowej
Odpowiedzialność kontraktowa po stronie dłużnika powstanie, jeżeli spełnione zostaną łącznie następujące przesłanki:
- niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania umownego;
- szkoda majątkowa wierzyciela, która obejmuje rzeczywiście poniesioną stratę (damnum emergens) oraz utracone korzyści (lucrum cessans);
- związek przyczynowy między niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania umownego a szkodą wierzyciela (rozumiany jako normalne następstwo działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła).
Wierzyciel dochodzący odszkodowania w określonej wysokości ma obowiązek wykazać wszystkie trzy powyższe okoliczności. Natomiast z art. 471 k.c. wynika domniemanie, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania nastąpiło na skutek okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność. To zatem dłużnik chcąc uwolnić się od odpowiedzialności ma obowiązek wykazać, że zobowiązanie zostało wykonane zgodnie z umową albo, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania umownego jest następstwem okoliczności, za które on nie odpowiada.
Zasadniczą okolicznością, za którą dłużnik ponosi odpowiedzialność jest jego wina. Może być ona umyślna, gdy dłużnik w sposób zamierzony poprzez swoje działania lub zaniechanie wyrządza szkodę wierzycielowi, albo przewidując taki skutek godzi się na to. Wina może być także nieumyślna w postaci niedbalstwa polegającego na tym, że dłużnik nie ma zamiaru wyrządzenia szkody wierzycielowi ale dopuszcza się tego na skutek niezachowania należytej staranności przy realizacji umowy.
Art. 472 k.c. Jeżeli ze szczególnego przepisu ustawy albo z czynności prawnej nie wynika nic innego, dłużnik odpowiedzialny jest za niezachowanie należytej staranności.
Należyta staranność zależy od rodzaju umowy jaką strony pomiędzy sobą zawarły. Poza tym jeśli dłużnik prowadzi działalność gospodarczą to przy określaniu należytej staranności, którą powinien on zachować należy wziąć także pod uwagę zawodowy charakter tej działalności.
Dłużnik będzie ponosił również odpowiedzialność odszkodowawczą za działania i zaniechania osób trzecich, jak za własne działania, jeśli są to osoby, z których pomocą zobowiązanie wynikające z umowy wykonywa, jak również osób, którym wykonanie zobowiązania powierza. W praktyce będą to pomocnicy czy wykonawcy dłużnika. Tę zasadę stosuje się także do przedstawicieli ustawowych dłużnika jeśli wykonują oni w jego imieniu zobowiązanie.
Art. 474 k.c. Dłużnik odpowiedzialny jest jak za własne działanie lub zaniechanie za działania i zaniechania osób, z których pomocą zobowiązanie wykonywa, jak również osób, którym wykonanie zobowiązania powierza. Przepis powyższy stosuje się także w wypadku, gdy zobowiązanie wykonywa przedstawiciel ustawowy dłużnika.
Umowna modyfikacja odpowiedzialności dłużnika
Należy również pamiętać, że możliwe jest rozszerzenie odpowiedzialności dłużnika za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania na podstawie umowy z powodu oznaczonych przez strony okoliczności, za które na mocy ustawy odpowiedzialności nie ponosi. Dłużnik może więc przyjąć na siebie odpowiedzialność np. za przypadek czy siłę wyższą. W celu skutecznego rozszerzenia odpowiedzialności po stronie dłużnika należy w treści umowy wskazać okoliczności, za które ma on odpowiadać.
Modyfikacja zasad odpowiedzialności dłużnika na podstawie umowy może być również poczyniona w stronę zawężenia jego odpowiedzialności względem okoliczności, za które ustawowo odpowiedzialność ponosi. Strony mogą na podstawie postanowień umowy zmniejszyć zakres odpowiedzialności dłużnika, z jednym wszakże istotnym wyjątkiem. Nie mogą skutecznie ustalić, że dłużnik nie będzie odpowiedzialny za szkodę, którą może wyrządzić wierzycielowi umyślnie. Tego rodzaju postanowienie byłoby nieważne zgodnie z art. 58 k.c. Niedopuszczalne jest również umowne wyłączenie odpowiedzialności dłużnika za winę umyślną jego pomocników, wykonawców oraz przedstawicieli ustawowych.
Zakres odpowiedzialności kontraktowej mogą rozszerzać przepisy ustawowe
W przypadku niektórych rodzajów umów, kodeks cywilny rozszerza zakres odpowiedzialności dłużnika na zasadzie ryzyka, uniezależniając ją od winy po jego stronie. Tytułem przykładu można wskazać art. 556 k.c. odnoszący się do odpowiedzialności sprzedawcy za wady sprzedanej rzeczy, art. 609 k.c. dotyczący odpowiedzialności dostawcy z tytułu rękojmi za wady fizyczne dostarczonych rzeczy czy art. 638 k.c. dotyczący odpowiedzialności przyjmującego zamówienie za wady dzieła.