Odpowiedzialność kontraktowa (ex contractu) to odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania wynikającego z umowy, znajdująca zastosowanie pomiędzy stronami określonego stosunku umownego.
Niewykonanie umowy ma miejsce wówczas, gdy świadczenie określone w umowie nie zostało w ogóle spełnione (wykonane) przez stronę do tego zobowiązaną (dłużnika), innymi słowy umowa nie została w ogóle zrealizowana.
Nienależyte wykonanie umowy zachodzi z kolei wówczas, gdy zobowiązanie określone w umowie zostało wprawdzie spełnione ale nie jest zgodne z tym co strony ustaliły w umowie np. co do jakości, ilości, terminu czy umówionego miejsca albo nie zostało spełnione w całości.
Jeżeli zobowiązanie wynikające z umowy nie zostało wykonane albo zostało wykonane nienależycie przez dłużnika, wierzycielowi przysługuje roszczenie odszkodowawcze zgodnie z art. 471 kodeksu cywilnego, chyba że jest to następstwem okoliczności, za które dłużnik nie jest odpowiedzialny.
Art. 471 k.c. Dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
Jakie są przesłanki odpowiedzialności kontraktowej?
Odpowiedzialność kontraktowa po stronie dłużnika powstaje, jeżeli spełnione są łącznie następujące przesłanki:
- niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania umownego;
- szkoda majątkowa wierzyciela, która obejmuje rzeczywiście poniesioną stratę (damnum emergens) oraz utracone korzyści (lucrum cessans);
- związek przyczynowy między niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania umownego a szkodą wierzyciela (rozumiany jako normalne następstwo działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła).
Wierzyciel dochodząc odszkodowania w określonej wysokości ma obowiązek wykazać wszystkie trzy powyżej wskazane okoliczności. Natomiast z art. 471 k.c. wynika domniemanie, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania nastąpiło na skutek okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność. To zatem dłużnik chcąc uwolnić się od odpowiedzialności ma obowiązek wykazać, że zobowiązanie zostało wykonane zgodnie z umową albo, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania umownego jest następstwem okoliczności, za które on odpowiedzialności nie ponosi.
Zasadniczą okolicznością, za którą dłużnik ponosi odpowiedzialność jest jego wina. Może być ona umyślna, gdy dłużnik w sposób zamierzony poprzez swoje działania lub zaniechanie wyrządza szkodę wierzycielowi, albo przewidując taki skutek godzi się na to. Wina może być także nieumyślna w postaci niedbalstwa polegającego na tym, że dłużnik nie ma zamiaru wyrządzenia szkody wierzycielowi ale dopuszcza się tego na skutek niezachowania należytej staranności przy realizacji umowy.
Art. 472 k.c. Jeżeli ze szczególnego przepisu ustawy albo z czynności prawnej nie wynika nic innego, dłużnik odpowiedzialny jest za niezachowanie należytej staranności.
Należyta staranność zależy od rodzaju umowy jaką strony pomiędzy sobą zawarły. Poza tym jeśli dłużnik prowadzi działalność gospodarczą to przy określaniu należytej staranności, którą powinien zachować należy brać także pod uwagę zawodowy charakter tej działalności.
Dłużnik będzie ponosił również odpowiedzialność odszkodowawczą za działania i zaniechania osób trzecich, jak za własne działania, jeśli są to osoby, z których pomocą zobowiązanie wynikające z umowy wykonywa, jak również osób, którym wykonanie zobowiązania powierza. W praktyce będą to pomocnicy czy wykonawcy dłużnika. Tę zasadę stosuje się także do przedstawicieli ustawowych dłużnika jeśli wykonują oni w jego imieniu zobowiązanie.
Art. 474 k.c. Dłużnik odpowiedzialny jest jak za własne działanie lub zaniechanie za działania i zaniechania osób, z których pomocą zobowiązanie wykonywa, jak również osób, którym wykonanie zobowiązania powierza. Przepis powyższy stosuje się także w wypadku, gdy zobowiązanie wykonywa przedstawiciel ustawowy dłużnika.
Odpowiedzialności dłużnika można umownie modyfikować
Należy pamiętać, że możliwe jest rozszerzenie odpowiedzialności dłużnika za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy, z powodu oznaczonych okoliczności, za które na mocy przepisów ustawy odpowiedzialności nie ponosi. Dłużnik może więc przyjąć na siebie odpowiedzialność np. za przypadek czy siłę wyższą. W celu skutecznego rozszerzenia odpowiedzialności po stronie dłużnika należy w treści umowy wskazać okoliczności, za które ma on odpowiadać.
Modyfikacja zasad odpowiedzialności dłużnika na podstawie zapisów umowy może być również dokonana poprzez zawężenie zakresu jego odpowiedzialności względem okoliczności, za które ustawowo odpowiada. Strony umowy mogą według swojej woli ograniczyć zakres odpowiedzialności dłużnika, z jednym istotnym wyjątkiem. Nie mogą skutecznie postanowić, że dłużnik nie będzie odpowiadał za szkodę, którą może wyrządzić wierzycielowi umyślnie. Tego rodzaju zastrzeżenie umowna będzie nieważne. Niedopuszczalne jest również umowne wyłączenie odpowiedzialności dłużnika za winę umyślną jego pomocników, wykonawców oraz przedstawicieli ustawowych.
Art. 473 k.c. § 1. Dłużnik może przez umowę przyjąć odpowiedzialność za niewykonanie lub za nienależyte wykonanie zobowiązania z powodu oznaczonych okoliczności, za które na mocy ustawy odpowiedzialności nie ponosi.
§ 2. Nieważne jest zastrzeżenie, iż dłużnik nie będzie odpowiedzialny za szkodę, którą może wyrządzić wierzycielowi umyślnie.
Przepisy ustawowe mogą zwiększać zakres odpowiedzialności kontraktowej
W przypadku niektórych rodzajów umów, kodeks cywilny rozszerza zakres odpowiedzialności dłużnika na zasadzie ryzyka, uniezależniając ją od zasady winy. Tytułem przykładu można wskazać art. 556 k.c. odnoszący się do odpowiedzialności sprzedawcy za wady sprzedanej rzeczy, art. 609 k.c. dotyczący odpowiedzialności dostawcy z tytułu rękojmi za wady fizyczne dostarczonych rzeczy, czy art. 638 k.c. dotyczący odpowiedzialności przyjmującego zamówienie za wady dzieła.