Przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia. Wynagrodzenie przyjmującego zamówienie jest elementem przedmiotowo istotnym umowy o dzieło. Gdyby strony ustaliły, że za wykonanie dzieła wynagrodzenie nie będzie przysługiwać, nie byłaby to umowa o dzieło w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego.

Jeżeli w umowie o dzieło strony nie określiły wysokości wynagrodzenia ani nie wskazały podstaw do jego ustalenia, zgodnie z art. 628 §1 k.c. poczytuje się w razie wątpliwości, że strony miały na myśli zwykłe wynagrodzenie za dzieło tego rodzaju. Jeżeli także w ten sposób nie da się ustalić wysokości wynagrodzenia, wykonawcy należy się wynagrodzenie odpowiadające uzasadnionemu nakładowi pracy oraz innym nakładom.

Umowa o dzieło może określać wysokość wynagrodzenia wprost lub wskazywać podstawy do jego ustalenia. Stosownie do tego strony umowy o dzieło mogą ustalić wynagrodzenie ryczałtowe, czyli z góry określoną kwotę jaka należy się wykonawcy dzieła albo wynagrodzenie kosztorysowe obliczane po wykonaniu dzieła na podstawie zestawienia planowanych prac i przewidywanych kosztów. To czy strony określiły w umowie o dzieło wynagrodzenie ryczałtowe czy kosztorysowe implikuje określone skutki prawne, z których warto zdawać sobie sprawę.

Wynagrodzenie ryczałtowe

Umawiając się w umowie o dzieło na wynagrodzenia ryczałtowe strony z góry ustalają dokładnie ile będzie ono wynosiło. Należy jednak pamiętać, że ustalenie takiego wynagrodzenia powoduje ten skutek, że w zwykłych sytuacjach, wykonawca nie może domagać się jego podwyższenia, a zamawiający obniżenia, chociażby w czasie zawarcia umowy nie można było przewidzieć rozmiaru lub kosztów prac. Wynagrodzenie ryczałtowe obarczone jest ryzykiem, zwłaszcza dla przyjmującego zamówienie (wykonawcy), nieuwzględnienia wzrostu cen i innych elementów wpływających na jego wysokość. Nie może on żądać podwyższenia wynagrodzenia, nawet gdyby się okazało, że wykonując dzieło, poniósł stratę, lub nie osiągnął zamierzonego zysku. Zgodnie bowiem z art. 632 §1 k.c. jeżeli strony umówiły się o wynagrodzenie ryczałtowe, przyjmujący zamówienie nie może żądać podwyższenia wynagrodzenia, chociażby w czasie zawarcia umowy nie można było przewidzieć rozmiaru lub kosztów prac.

Wyjątkiem od tej zasady jest sytuacja, gdy wskutek zmiany stosunków, której nie można było przewidzieć, wykonanie dzieła groziłoby przyjmującemu zamówienie rażącą stratą. Wówczas sąd może podwyższyć ustalony ryczałt lub rozwiązać umowę. Zmianą stosunków mogą być przykładowo niespodziewane wzrosty podatków lub ceł czy cen materiałów koniecznych do wykonania dzieła. Muszą to być  takie zdarzenia, które przy zawieraniu danej umowy o dzieło nie mogły być przez strony wzięte pod uwagę. Wykonawca aby móc skorzystać z tego prawa musi wykazać, że wykonanie dzieła  w nowych okolicznościach, przy niezmienionym wynagrodzeniu grozi mu rażącą stratą. Rozstrzygający dla określenia wysokości wynagrodzenia będzie wyrok sądu. W sytuacji, gdy sąd zdecyduje o rozwiązaniu umowy albo o podwyższeniu wynagrodzenia ryczałtowego, powinien brać pod uwagę interesy obydwu stron.

Jeżeli zmiana stosunków nastąpiła w sytuacji, gdy przyjmujący zamówienie pozostawał w zwłoce z wykonaniem dzieła – nie może on korzystać z powyższego uprawnienia.

Art. 632 k.c.

§ 1. Jeżeli strony umówiły się o wynagrodzenie ryczałtowe, przyjmujący zamówienie nie może żądać podwyższenia wynagrodzenia, chociażby w czasie zawarcia umowy nie można było przewidzieć rozmiaru lub kosztów prac.

§  2. Jeżeli jednak wskutek zmiany stosunków, której nie można było przewidzieć, wykonanie dzieła groziłoby przyjmującemu zamówienie rażącą stratą, sąd może podwyższyć ryczałt lub rozwiązać umowę.

Wynagrodzenie kosztorysowe

Wynagrodzenie kosztorysowe stosowane jest w umowach na dzieła wymagające złożonej kalkulacji kosztów. Przy wynagrodzeniu kosztorysowym w chwili zawierania umowy strony uzgadniają zestawienie planowanych prac i przewidywanych kosztów, robocizny, materiałów. Na tym etapie nie jest znana jeszcze rzeczywista kwota wynagrodzenia za wykonanie dzieła, a jedynie jej wartość szacunkowa. Kwota wynagrodzenia końcowego będzie wiadoma stronom po ukończeniu dzieła. Kosztorys bywa sporządzany jako element oferty przyjmującego zamówienie i staje się częścią zawartej umowy. Inaczej niż ryczałt, kosztorys nie ma charakteru ostatecznego, wiążącego dla stron. Obie strony muszą liczyć się z tym, że wysokość wynagrodzenia może być finalnie inna niż ta oszacowana przy zawieraniu umowy.

W trakcie realizacji dzieła wynagrodzenie kosztorysowe może ulec zmianie w dwóch przypadkach. Pierwszym jest sytuacja, gdy w toku wykonywania dzieła zarządzenie właściwego organu państwowego zmieniło wysokość cen lub stawek obowiązujących dotychczas w obliczeniach kosztorysowych. Każda ze stron może w tej sytuacji żądać odpowiedniej zmiany umówionego wynagrodzenia. Nie dotyczy to jednak należności uiszczonej za materiały lub robociznę przed zmianą cen lub stawek.

Wynagrodzenie kosztorysowe może także ulec zmianie jeśli w toku wykonywania dzieła zajdzie konieczność przeprowadzenia prac, które nie były przewidziane w zestawieniu prac planowanych będących podstawą obliczenia wynagrodzenia kosztorysowego, a zestawienie sporządził zamawiający. W takim przypadku przyjmujący zamówienie może żądać odpowiedniego podwyższenia umówionego wynagrodzenia. Natomiast, gdy zestawienie planowanych prac będących podstawą do obliczenia wynagrodzenia kosztorysowego sporządził przyjmujący zamówienie, to dodatkowe wynagrodzenie będzie mu się należało jedynie w przypadku, gdy mimo zachowania należytej staranności nie mógł przewidzieć konieczności prac dodatkowych.

Podwyższenie ustalonego wynagrodzenia powinno być odpowiednie, tj. obejmować ponad ustalone wynagrodzenie, dodatkowo wycenę prac, które nie zostały ujęte w zestawieniu prac planowanych będących podstawą do obliczenia wynagrodzenia kosztorysowego

W każdym ze wskazanych wyżej wypadków, przyjmujący nie może jednak żądać podwyższenia wynagrodzenia, jeżeli wykonał prace dodatkowe bez uzyskania zgody zamawiającego. 

Art.  630 k.c.

§  1. Jeżeli w toku wykonywania dzieła zajdzie konieczność przeprowadzenia prac, które nie były przewidziane w zestawieniu prac planowanych będących podstawą obliczenia wynagrodzenia kosztorysowego, a zestawienie sporządził zamawiający, przyjmujący zamówienie może żądać odpowiedniego podwyższenia umówionego wynagrodzenia. Jeżeli zestawienie planowanych prac sporządził przyjmujący zamówienie, może on żądać podwyższenia wynagrodzenia tylko wtedy, gdy mimo zachowania należytej staranności nie mógł przewidzieć konieczności prac dodatkowych.

§  2. Przyjmujący zamówienie nie może żądać podwyższenia wynagrodzenia, jeżeli wykonał prace dodatkowe bez uzyskania zgody zamawiającego.

Podwyższenie wynagrodzenia kosztorysowego a odstąpienie od umowy

Gdyby w przywołanych powyżej wypadkach zaszła konieczność znacznego podwyższenia wynagrodzenia kosztorysowego, zamawiający może od umowy odstąpić. Powinien jednak uczynić to niezwłocznie po zaistnieniu tej okoliczności i zapłacić przyjmującemu zamówienie odpowiednią część umówionego wynagrodzenia.

Uprawnienie do odstąpienia od umowy przysługuje zamawiającemu tylko do czasu, gdy umowa nie została jeszcze wykonana i zachodzi konieczność znacznego podwyższenia wynagrodzenia kosztorysowego. Jest to jednak pojęcie nieostre i w praktyce może wystąpić problem z określeniem czy przesłanka znacznego podwyższenia wynagrodzenia wystąpiła.

Art. 629 k.c.

Jeżeli strony określiły wynagrodzenie na podstawie zestawienia planowanych prac i przewidywanych kosztów (wynagrodzenie kosztorysowe), a w toku wykonywania dzieła zarządzenie właściwego organu państwowego zmieniło wysokość cen lub stawek obowiązujących dotychczas w obliczeniach kosztorysowych, każda ze stron może żądać odpowiedniej zmiany umówionego wynagrodzenia. Nie dotyczy to jednak należności uiszczonej za materiały lub robociznę przed zmianą cen lub stawek.

O czym jeszcze warto pamiętać?

Wynagrodzenie przysługujące przyjmującemu zamówienie powinno być spełnione w terminie ustalonym w umowie o dzieło. Jeśli strony nie ustaliły terminu zapłaty wynagrodzenia, przyjmującemu zamówienie należy się zapłata w chwili oddania dzieła.

W przypadku umów o dzieło autorskie należy także pamiętać, że wynagrodzenie za wykonanie takiego dzieła nie musi być tożsame z wynagrodzeniem za przeniesienie autorskich praw majątkowych do utworu lub za udzielenie licencji. Umowa o dzieło autorskie może zawierać dodatkowe postanowienia w odniesieniu do przeniesienia autorskich praw majątkowych do stworzonego utworu lub udzielenia licencji na korzystanie z niego. Przy określaniu tego wynagrodzenia należy mieć na uwadze zasady dotyczące ustalania wynagrodzenia autorskiego wynikające z prawa autorskiego.