Zgodnie z art. 354 § 2 k.c., wierzyciela obciąża obowiązek współdziałania z dłużnikiem przy wykonaniu zobowiązania wynikającego z umowy. Stosownie do tego obowiązku, wierzyciel nie powinien podejmować czynności utrudniających lub udaremniających wykonanie zobowiązania przez dłużnika, oraz jeśli wynika to z właściwości świadczenia lub umowy powinien podjąć działania umożliwiające spełnienie świadczenia przez dłużnika (np. umożliwiające odebranie zamówionego towaru). Jeżeli wierzyciel nie czyni zadość powyższemu obowiązkowi może popaść w zwłokę, co rodzi określone konsekwencje prawne.

Kiedy wierzyciel dopuszcza się zwłoki?

Zwłoka wierzyciela jest kwalifikowanym opóźnieniem w przyjęciu świadczenia zaoferowanego przez dłużnika, czyli opóźnieniem za które wierzyciel ponosi odpowiedzialność. Wierzyciel dopuszcza się zwłoki, gdy bez uzasadnionego powodu:

• uchyla się od przyjęcia świadczenia zaoferowanego przez dłużnika;
• odmawia dokonania czynności, bez której świadczenie nie może być spełnione;
• oświadcza dłużnikowi, że świadczenia nie przyjmie.

Natomiast zwłoka wierzyciela nie wystąpi, gdy jedno z powyższych zdarzeń będzie miało miejsce ale po stronie wierzyciela będzie zachodził powód usprawiedliwiający jego zachowanie. Ocena tego powodu będzie zależeć od okoliczności konkretnego przypadku. Mogą to być rozmaite przyczyny np. choroba wierzyciela, oferowanie przez dłużnika świadczenie innej jakości niż ustalona w umowie, wystąpienie katastrofy naturalnej uniemożliwiającej odbiór świadczenia od dłużnika.

Ciężar udowodnienia ważnych powodów usprawiedliwiających zachowanie wierzyciela, który nie przyjmuje świadczenia od dłużnika obciąża wierzyciela. Przy ocenie tych powodów należy brać pod uwagę wolę wierzyciela i okoliczności, które go skłoniły do takiego zachowania.

Wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia częściowego, chyba że przyjęcie takiego świadczenia narusza jego uzasadniony interes.

Należy także mieć na uwadze, że zwłoka wierzyciela wystąpi tylko wówczas, gdy dłużnik rzeczywiście zaofiaruje świadczenie wierzycielowi. Jeżeli zobowiązanie dotyczy długu oddawczego dłużnik powinien we właściwym miejscu i czasie stawić się oferując świadczenie tak, by wierzyciel mógł je odebrać.

Skutki prawne zwłoki po stronie wierzyciela

Zwłoka wierzyciela nie zwalnia dłużnika z obowiązku wykonania zobowiązania, ale powoduje ważne konsekwencje prawne. Przede wszystkim dłużnik może domagać się naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki wierzyciela. Przez szkodę należy rozumieć poniesione straty i korzyści, które dłużnik mógłby osiągnąć, gdyby zwłoka po stronie wierzyciela nie wystąpiła. Szkodą rzeczywistą będą np. koszty poniesione przez dłużnika w związku z utrzymywaniem i przechowywaniem przedmiotu świadczenia. Obowiązek wykazania zwłoki wierzyciela i szkody z nią związanej obciąża dłużnika.

Zwłoka wierzyciela zwalnia natomiast dłużnika z obowiązku zapłaty odsetek za opóźnienie od dnia jej wystąpienia. Wyłącza bowiem możliwość uznania opóźnienia w spełnieniu świadczenia umownego za zwłokę po stronie dłużnika. Nie będzie on wówczas ponosił także innych, negatywnych konsekwencji, o którym pisałem tutaj: „Opóźnienie a zwłoka dłużnika w wykonaniu umowy”.

Dłużnik nie może zmusić wierzyciela będącego w zwłoce do przyjęcia zaofiarowanego świadczenia. Może natomiast złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego i w ten sposób uwolnić się z ciążącego na nim zobowiązania względem wierzyciela. Uprawnienie to dotyczy tych świadczeń, których przedmiot z uwagi na swoją właściwość nadaje się do złożenia do takiego depozytu. Złożenie przedmiotu stanowiącego świadczenie wynikające z umowy do depozytu sądowego jest równoznaczne z wykonaniem zobowiązania i powoduje jego wygaśnięcie. Zobowiązuje również wierzyciela do zwrócenia dłużnikowi kosztów poniesionych w tym względzie.

Art.  486 k.c. §  1.  W razie zwłoki wierzyciela dłużnik może żądać naprawienia wynikłej stąd szkody; może również złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego.

2. Wierzyciel dopuszcza się zwłoki, gdy bez uzasadnionego powodu bądź uchyla się od przyjęcia zaofiarowanego świadczenia, bądź odmawia dokonania czynności, bez której świadczenie nie może być spełnione, bądź oświadcza dłużnikowi, że świadczenia nie przyjmie.

Należy również pamiętać, że wierzycielowi, który znajduje się w stanie zwłoki nie przysługuje prawo do powstrzymania się ze spełnieniem świadczenie wzajemnego jeśli umowa była tzw. umową wzajemną. Nie może on zatem powoływać się na zasadę jednoczesnego spełnienia świadczeń wzajemnych określoną w art. 488 k.c.

Wierzyciel, który popadł w zwłokę w dalszym ciągu zachowuje prawo do otrzymania świadczenia od dłużnika lub wydania przedmiotu świadczenia z depozytu sądowego jeśli dłużnik go tam złożył. Żądanie wierzyciela w tym względzie powoduje ustanie zwłoki, ale dłużnik nadal zachowuje prawo do żądania naprawienie szkody wynikłej ze zwłoki wierzyciela istniejącej do tego czasu.